Duitse Serpentijnstenen Bierpul met verguld zilveren monturen

Deze imposante bierpul met deksel bestaat uit een balustervormige serpentijnstenen drinkbeker, gemonteerd met verguld zilveren banden om het midden en enigszins onder de bovenzijde. Ook de voet is gemonteerd met een verguld zilveren standring gedecoreerd met gestileerd acanthusblad. De C-voluutvormige greep is gedecoreerd met een Kariatide en aan de onderzijde een salamander. Het deksel is gemonteerd met een scharnier versierd met bloemmotieven en een duimrust in de vorm van een twee-staartige zeemeermin, ook wel ‘Sirena bicodula’ genoemd. Het verguld zilveren deksel is rijkelijk gedecoreerd met gestileerde bladmotieven en uitgewerkte bladeren aan de bovenzijde en wordt bekroond met een gestileerde dennenappel.

Serpentijnsteen is een minerale halfedelsteen die voornamelijk in Saksen in Duitsland wordt gevonden. De textuur van dit mineraal doet denken aan slangenhuid, een eigenschap waaraan het zijn naam ontleent. Sinds de Middeleeuwen werd Serpentijn gezien als een materiaal met magische krachten. Men dacht dat het vergif onschadelijk kon maken, of dat de steen zou breken wanneer ze in contact kwam met vergif. Deze vermeende eigenschappen verklaren de populariteit van Serpentijn als basis voor drinkbekers in Koninklijke en hoge adellijke kringen. Ook de afbeelding van de salamander op de greep past in deze symboliek, ze zijn immers giftig, evenals de ‘Sirene’ wier gezang onweerstaanbaar is voor de argeloze toehoorder, maar niettemin leidt tot diens dood. Serpentijn is echter ook poreus, een natuurkundige eigenschap die ertoe leidt dat de inhoud van de beker koel blijft als gevolg van condensatie.

Al in de late Middeleeuwen werd in Saksen serpentijn gewonnen om te dienen als basis voor toegepaste kunst, voornamelijk in de stad Zöblitz. De oudste geschreven bron die melding maakt van het gebruik van serpentijnsteen dateert van de 15de eeuw, maar het oudst bekende voorwerp waarin het materiaal gebruikt wordt is van 1590. Deze objecten hadden een hoge status en werden vaak gemonteerd met zilver en/of goud. Elector Augus I van Saksen (1526-1586), die zichzelf serpentijn-draaier (Serpentindrechsler) noemde, bezat het alleenrecht om serpentijnsteen te delven in Zöblitz, zodat hij de controle had over wie over dit kostbare en begeerde materiaal kon beschikken. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de grootste collectie gemonteerde serpentijnstenen voorwerpen behoort tot de collectie van het ‘Grünes Gewölbe in Dresden. August gaf niettemin luxueuze gemonteerde voorwerpen vervaardigd met serpentijn als geschenk aan relaties. Daarmee was serpentijn nagenoeg voorbehouden aan hoge adel. Nog exclusiever was rode serpentijn, wat door middel van een edict van 1665 was voorbehouden voor de vervaardiging van serviesgoed aan het Saksische Hof . [“Von nun ab darf der rote Serpentin nur für den Hof, für Tafelgeschirr verwendet werden.]

Vanaf de late Renaissance werden gemonteerde voorwerpen met serpentijn een gewild verzamelobject voor de ‘Kunstkammer’ of ‘Wunderkammer’ van Europese koningen en aristocraten. Deze collecties reflecteerden de Europese smaak in zowel wonderen uit de natuur alsook door de mens gemaakte bijzondere artefacten. Natuurlijke materialen, zoals serpentijnsteen, maar ook schelpen en kokosnoten, werden verfraaid met al dan niet vergulde zilveren monturen, om vervolgens te worden tentoongesteld als voorwerpen van hoge zeldzaamheid en waarde. Deze kostbare drinkbeker past uitstekend in de sfeer van de Wunderkammer, omdat deze een bijzondere combinatie vormt van een exclusief mineraal en zilversmeedkunst van een zeer hoog niveau, maar ook door de vermeend magische of natuurkundige krachten die het materiaal worden toegedicht. Ook het duimstuk in de vorm van een Sirene – half mens, half dier – past in deze atmosfeer van symbolische verbindingen tussen natuur en cultuur.

Hoewel Wunderkammer-objecten vaak een functionele vormgeving hebben, zijn ze toch in de eerste plaats vervaardigd om te verwonderen. Wanneer echter de Europese handel zich, na 1600, begint uit te strekken tot Azië, Afrika en de Amerika’s, worden exotische objecten minder uitzonderlijk. Vanaf 1630 worden gemonteerde bekers niet alleen meer gevonden in Koninklijke kringen, maar ook in huishoudens van welgestelden die niet tot de Adel behoorden. Vaak werden deze objecten tentoongesteld met andere kunstschatten, zoals porselein en collecties van zeldzame schelpen en koralen.

Het hier gepresenteerde exemplaar, echter, moet door zijn hoge kwaliteit en verguld zilveren monturen, beschouwd worden als uiterst zeldzaam. Veel vaker zien we ongemonteerde serpentijn drinkbekers, dan wel bekers gemonteerd in tin. Een beker gemonteerd in verguld zilver is ongetwijfeld vervaardigd om indruk te maken. Serpentijn in combinatie met zilver was voorbehouden aan vorstenhuizen en hoge adel, of bedoeld om te dienen als diplomatiek geschenk. Niet alle Saksische serpentijnstenen bierpullen werden door Duitse zilversmeden van grepen en deksels voorzien. Twee voorbeelden met Engelse monturen, gedateerd rond 1620, bevinden zich in de collectie van het Victoria & Albert Museum in Londen. In dezelfde collectie bevindt zich ook nog een Saksische serpentijnen drinkbeker, waarvan de monturen, gedateerd “1643”, mogelijkerwijs in Zweden zijn vervaardigd.

Hoewel met zilver gemonteerde serpentijnen bierpullen zeldzaam waren in Zweden, vindt men er in de 17de eeuw wel een veel groter aantal ongemonteerde artefacten in serpentijnsteen, zoals schalen, borden en zoutvaten die kennelijk zeer populair waren en in veel Zweedse huishoudens te vinden waren. Het Kasteel Skokloster, bijvoorbeeld, bezit de grootste collectie 17de -eeuwse ongemonteerde serpentijnen voorwerpen, die kennelijk in zijn geheel, toebehoord heeft aan de Zweedse, staatsman, diplomaat en veldmaarschalk Carl Gustav Wrangel (1613-1676).

Literatuur:
E. Hoyer, Sächsischer Serpentin : Ein Stein und seine Verwendung, Leipzig 1995